Autor: Oatmilk
Tłumaczenie: Minji
Kilka tygodni temu poczułem się trochę stęskniony za domem i obejrzałem parę filmów o rejonie Francji, z którego pochodzę – Bretanii. Przypomniano mi w nich o języku, którym niewielu z nas z tego regionu faktycznie mówi – bretońskim. Szybko ogarnęło mnie poczucie winy z powodu tego, że nie potrafię mówić w tym języku, jak to zwykle bywa, gdy słyszę, jak inni o nim mówią. Co więcej, kiedy zastanowiłem się nad skłonnością francuskiego rządu do wymazywania kultur i języków, uświadomiłem sobie, że nauka bretońskiego mogłaby być w pewnym sensie aktem rewolucyjnym – i to mi się podoba. Mimo że jestem na ostatnim semestrze studiów magisterskich i muszę napisać pracę dyplomową, postanowiłem poważnie zabrać się za naukę tego języka. Odkurzyłem podręcznik do bretońskiego, który kupiłem kilka lat temu, i usiadłem, by się go naprawdę uczyć. Jak dotąd doświadczenie to było bardzo satysfakcjonujące emocjonalnie, a także sprawiło mi mnóstwo radości z kilku powodów: mogłem zrozumieć nazwy miejsc, w których dorastałem i które odwiedzałem, dowiedziałem się, co oznaczają słowa, które słyszałem od zawsze, a co najważniejsze, zdałem sobie sprawę, jak niesamowity jest ten język. Mam nadzieję, że jeśli więcej osób dowie się, jak fajny jest bretoński, zechcą również się go nauczyć.
Alfabet i fonologia bretońska
Bretoński nie ma nic wspólnego z francuskim. Jest to język celtycki, bardziej spokrewniony z językami mówionymi w Wielkiej Brytanii, takimi jak kornijski i walijski. Obecnie uważany jest za język zagrożony, jako iż istnieje 200 000 osób posługujących się nim.
Pierwszą rzeczą, która uderza, gdy zaczyna się go uczyć, jest alfabet. Jest on bardzo podobny do angielskiego czy francuskiego, z wyjątkiem liter C, Q i X. Zamiast nich można spotkać CH i C’H, które są uważane za oddzielne litery. Fonologia bretońska jest również interesująca, z wieloma nosowymi samogłoskami, takimi jak [ã], [ẽ], [ɛ̃], [õ], ĩ [ɔ̃], [ỹ], [œ̃], które głównie pochodzą z wpływów francuskich, ale także dźwięki, których nie ma we współczesnym francuskim, jak [h], [x] czy [ɣ]. W zależności od dialektu dźwięk „r” może być albo [r], albo [ʁ], więc jeśli nie lubisz francuskiego dźwięku „r”, możesz nadal używać trylu, więc wszystko jest w porządku.
Jeszcze jedna „pikantna” cecha fonologii, jak w innych językach celtyckich, to mutacja spółgłosek. Zasadniczo, pierwsza spółgłoska słowa może zmieniać się w zależności od poprzedniego słowa. W bretońskim są cztery rodzaje mutacji, ale zamiast zagłębiać się w ich szczegółowe wyjaśnienia, co zajęłoby zbyt dużo czasu, oto kilka przykładów:
Breton | IPA | Angielski |
Ar ki | [aʁ ki] | The dog (Pies) |
Ma c’hi | [ma ɣi] | My dog (Mój pies) |
An tad | [ã: tat] | The dad (Ojciec) |
He zad | [e: zat] | His/her dad (Jego/jej ojciec) |
Szyk wyrazów
Teraz najciekawsza część, gramatyka. Gramatyka języka może być bardzo obszernym tematem, więc przedstawię tylko te aspekty gramatyki bretońskiej, które napotkałem i które uważam za najciekawsze.
Pierwszą, najbardziej uderzającą cechą bretońskiego jest jego dość elastyczny szyk wyrazów. W bretońskim najczęstszą formą jest szyk czasownik-podmiot-dopełnienie (VSO). Jednak w zależności od tego, który element zdania chce się podkreślić, można również odwrócić szyk i umieścić ten element na początku zdania.
Przyjrzyjmy się przykładowemu zdaniu po polsku: „Soazig czyta gazetę w parku codziennie”, które można przetłumaczyć na różne sposoby w zależności od tego, co chcemy podkreślić:
Breton | Polski | Nuance |
Lenn a ra Soazig ar gazeten er park bemdez | Soazig czyta gazetę w parku codziennie | Soazig czyta codziennie w parku, a nie wykonuje innej czynności |
Soazig lenn a ra ar gazeten er park bemdez | Soazig czyta gazetę w parku codziennie | Soazig czyta, a nie ktoś inny |
Ar gazeten lenn a ra Soazig er park bemdez | Soazig czyta gazetę w parku codziennie | Soazig czyta gazetę, a nie coś innego |
Er park Lenn a ra Soazig ar gazeten bemdez | Soazig czyta gazetę w parku codziennie | Soazig czyta w parku, a nie gdzie indziej |
Bemdez lenn a ra Soazig ar gazeten er park | Soazig czyta gazetę w parku codziennie | Soazig czyta codziennie, a nie raz w tygodniu |
Odmiana czasowników
Wow, tyle elastyczności, prawda? Ale to jeszcze nie wszystko. Bretoński jest również elastyczny w odniesieniu do odmiany czasowników. Są dwa sposoby: albo podajesz podmiot i nie musisz odmieniać czasownika, albo pomijasz podmiot i odmieniając czasownik, wskazujesz, o kim mówisz. Chociaż zazwyczaj nie odmienia się czasownika, gdy wprowadza się nowy podmiot, można też po prostu wspominać go za każdym razem i w ogóle nie odmieniać!
Nie rozumiesz, co mam na myśli? Oto szybki przykład:
Breton z podmiotem | Dosłownie polski | Breton bez podmiotu | Dosłownie polski |
Me zo skuizh | Jestem zmęczony | Skuizh on | Jest zmęczony |
Te zo skuizh | Jesteś zmęczony | Skuizh out | Jeste zmęczony |
System liczbowy
Na zakończenie tego artykułu chciałem przedstawić system liczbowy bretońskiego, który jest dość „pikantny”. Prawdopodobnie słyszeliście o dziwnym francuskim „quatre-vingt” (cztery-dwadzieścia, czyli 4*20) dla liczby 80? Cóż, pochodzi to z wpływów celtyckich, ponieważ języki celtyckie, takie jak bretoński, używają podstawy 20 do liczenia rzeczy, w przeciwieństwie do naszej zwykłej dziesiętnej w angielskim i większości innych języków europejskich. Dziesiątki wyglądają tak:
Number | Breton | Dosłowny angielski |
10 | dek | ten (dziesięć) |
20 | ugent | twenty (dwadzieścia) |
30 | tregont | three ten (trzy dziesiątki) |
40 | daou-ugent | two twenty (dwie dwudziestki) |
50 | hanter-kant | half hundred (pół setki) |
60 | tri-ugent | three twenty (trzy dwudziestki) |
70 | dek ha tri-ugent | ten and three twenty (dziesięć i trzy dwudziestki) |
80 | pevar-ugent | four twenty (cztery dwudziestki) |
90 | dek ha pevar-ugent | ten and four twenty (dziesięć i cztery dwudziestki) |
100 | kant | hundred (sto) |
Szczególne wyróżnienie dla liczby 18, którą wymawia się „triwec’h”, czyli 3*6. Pozostałe liczby między 10 a 20 są „normalne”, tylko ta jedna postanowiła się wyróżnić.
Mam nadzieję, że bretoński wydał Wam się tak fascynujący, jak mnie, i że przynajmniej docenicie jego małe dziwactwa. Oczywiście nie spodziewam się, że ktoś nauczy się go tylko po przeczytaniu tego artykułu, ale mam nadzieję, że dowiedzieliście się czegoś więcej na jego temat i zapraszam do szerzenia świadomości o bretońskim. Wielu z nas w Bretanii walczy o zachowanie jego bogatej historii, a każda pomoc się liczy. Nauka i mówienie o bretońskim to nie tylko sposób na połączenie się z kulturą Bretanii, ale także akt ochrony kulturowej i oporu wobec imperializmu językowego. Jeśli jesteście zainteresowani dowiedzeniem się więcej na jego temat lub po prostu chcecie porozmawiać o bretońskim, zapraszam do rozmowy na #celtic-table w LC!
O Oatmilk
24-letnia francuska osoba queer, która mieszka w Holandii od kilku lat. Obecnie jest na studiach magisterskich w zakresie badań nad naukami społecznymi i pracuje na pół etatu jako barista, jednocześnie ucząc się niderlandzkiego, bretońskiego i tureckiego. Uwielbia grać w gry wideo, oglądać filmy i czytać filozofię, socjologię lub science fiction.
O Minji
Minji jest aspirującym poliglotą, aktualnie rozwijającym swoje zdolności językowe studiując lingwistykę stosowaną w swojej ojczyźnie, Polsce. W wolnym czasie, poza pracą i studiami, gra w gry, uczy się języków obcych oraz słucha muzyki.